Strach jest emocją wrodzoną i towarzyszy ludziom przez całe życie. Jego intensywność zmienia się w zależności od siły, rodzaju i znaczenia bodźca, który go wywołuje. Strach jest reakcją wywołaną przez działanie bodźca zewnętrznego lub bólu. Pełni funkcję ważnego sygnału ostrzegawczego, mobilizuje do ucieczki lub ataku w sytuacji zagrożenia. Zawsze jest wywołany zagrażającym czynnikiem.
Lęk natomiast jest procesem wewnętrznym, wzbudzanym na skutek wyobrażenia czy oczekiwania zagrożenia. Jego funkcja polega na ochronie przed potencjalnym, czyli możliwym niebezpieczeństwem. Większość lęków jest wyzwalana przez bodźce, które uprzednio działały na nas i dotyczą one zdarzeń, jakich doświadczyliśmy. Jest to tzw. lęk odtwórczy.
Inny rodzaj lęku ma swoją genezę w osobach, przedmiotach, obrazach mających uwarunkowania w naszej wyobraźni (u dzieci są to np. potwory, duchy, czarownice). Ten rodzaj lęku nazwano wytwórczym. Ten etap związany jest z rozwijającą się wyobraźnią dziecka, które przez swoją imaginację tworzy wewnętrzny „straszny świat”. W wyobraźni pojawiają się groźne ludy, zwierzęta, potwory. Lęki świadczą o rozwoju procesów umysłowych. Dzieci o bogatej wyobraźni, sprawne intelektualnie wytwarzają więcej obiektów budzących lęk niż ich rówieśnicy.
Lęk dziecięcy może mieć źródło w niezaspokojonych potrzebach. Brak poczucia bezpieczeństwa, miłości, bliskości może wywoływać bardzo bolesne emocje, w tym lęk i powodować zachowania, mające na celu zmniejszenie odczuwanego niepokoju np. poprzez dążenie do nieprzerwanego kontaktu z matką, uniemożliwiający w skrajnej postaci prawidłowe funkcjonowanie. Dziecko ogarnięte lękiem, który bierze się z braku poczucia bezpieczeństwa nie odstępuje matki na krok, niemal nie schodzi jej z kolan, a gdy znika mu ona z oczu ogarnia je panika, że już nigdy nie wróci.
Najpóźniej pojawiają się lęki związane z obrazem własnej osoby. Na ten obraz składają się wyobrażenia i oceny jakie każdy z nas tworzy w odniesieniu do siebie samego. Ta część naszej osobowości tworzy się w oparciu o informacje płynące z naszego otoczenia: rówieśników, rodziców, nauczycieli. Pomiędzy szóstym a dwunastym rokiem życia tworzy się w ten sposób nasza samoocena i aspiracje. Dziecko doświadczając wówczas odrzucenia, ośmieszenia czy skumulowanych niepowodzeń doznaje przykrego w odbiorze uczucia, którego skutkiem są reakcje lękowe.
Lęk jest prawidłowością rozwojową, która zdarza się wszystkim dzieciom. Niebezpieczny staje się wówczas, gdy jest szczególnie silnie doznawany i towarzyszą mu silne reakcje somatyczne lub nie pozwala skupić się na codziennym funkcjonowaniu czy czy zabawie. Staje się niebezpieczny i patologiczny, gdy reakcja jest nieadekwatna do bodźca. Częste pojawianie się lęku u dzieci kształtuje stałą cechę osobowości, jaką jest dominacja lęku. Dziecko wówczas nie ufa środowisku i wszystko wokół kojarzy się tylko z jednym: porażką. Dziecko z takim poczuciem odrzucenia nie ma wiary we własne siły, nie podejmuje działań i przyjmuje postawę rezygnacji.
Wiele dzieci przeżywa podobne lęki, właściwe dla kolejnych etapów rozwoju i one nie powinny nas martwić. Większość dzieci po prostu z nich wyrasta. Powinniśmy się zaniepokoić, gdy utrzymują się długo i przeszkadzają w normalnym funkcjonowaniu.
Oto lista lęków, które pojawiają się w konkretnym wieku dziecka, a po tym okresie najczęściej wygasają.
- 0-6 miesięcy: głośne hałasy
- 6-9 miesięcy: inni niż opiekunowie dorośli, upadek
- 2 lata: burza, potwory, duże obiekty (samochody, pociągi)
- 3 lata: zwierzęta, ciemność, pozostawanie bez opieki, muchy, komary
- 4 lata: duże zwierzęta, wychodzenie rodziców z domu, ciemność, pojawiają się lęki nocne
- 5 lat: lęki związane z warunkami atmosferycznymi( burza, wiatr), ciemność, upadek, psy
- 6 lat: potwory, duchy, czarownice, złodzieje, ktoś lub coś pod łóżkiem, zabiegi medyczne, wizyta u dentysty
W redukowaniu lęków stosuje się różne techniki w tym kojący wpływ bajek. W przypadku dzieci będą to bajki, baśnie czy też skonstruowane do potrzeb opowiadania terapeutyczne. My dorośli często doświadczamy, że to właśnie literatura pomaga nam uporać się ze smutkiem, utrzymywać równowagę emocjonalną.
Tak samo dzieje się z dzieckiem. Biblioterapia ma za zadanie wzmocnić zasoby dziecka tak, aby umiało poradzić sobie z trudnymi sytuacjami. Dziecko samo musi sobie poradzić z problemem a literatura podpowiada jak to zrobić. Daje wzorce myślenia, pokazuje inne wartości i wzorce osobowe, pomaga dostrzec w sobie siłę, ale też daje wsparcie przez akceptację. Dzieje się tak wtedy, gdy dziecko jest w podobnej sytuacji jak bohater. Poprzez tę identyfikację doświadcza, że nie jest samo ze swym problemem, że inni też go mają i potrafią sobie poradzić.
Jakże ciężko jest mówić dziecku o swoich problemach, gdy brakuje słów, a wgląd w siebie nie jest jeszcze mocną stroną. Jak bogacące zasób słownika i język metafor jest usłyszeć z ust bohatera opowieści co czuł i przeżywał.
Wybierając bajki do terapii musimy dziecku przedstawić wiele różnych tematów powiązanych z jego życiem, potrzebami czy problemami. Dziecko samo odnajdzie w nich to co w jego sytuacji jest mu potrzebne. Dzięki temu lepiej skorzysta z metod pomagających przezwyciężyć lęk. Dziecko czuje, która z prezentowanych mu bajek czy baśni odnosi się do jego sytuacji wewnętrznej, odnajduje analogię ze swoim problemem i uczy się stawiać mu czoło. Dlatego bardzo ważne jest to, aby czytając czy opowiadając dziecku bajkę dać mu czas na refleksję, ponieważ tylko wtedy nasza terapia przyniesie skutki i przyczyni się do rozwiązania sytuacji lękowej.
Niedawno pojawiły się specjalnie stworzone dla terapii bajki terapeutyczne. Są one godne polecenia, gdyż ich celem jest ukojenie, wzmocnienie i redukowanie lęków utrudniających codzienne funkcjonowanie.
Polecamy:
• Doris Brett, Bajki, które leczą, cz. I i II, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
• Maria Molicka, Bajki terapeutyczne, Media Rodzina, Poznań 1999
Beata Kalinowska,
psycholog
